Samobójstwo jako zachowanie graniczne wywołuje rozliczne skutki psychiczne, socjologiczne, ekonomiczne i kulturowe. Zjawisko to dotyka ludzi wywodzących się z rozmaitych społeczeństw będących pod oddziaływaniem powszechnych w tych społeczeństwach wzorców etyczno-moralnych.

Analiza samobójstwa w kontekście kultury jest fascynująca. Wszak ludzka skłonność do decydowania o momencie swojej śmierci przynależy do wszystkich właściwie kręgów kulturowych. Mamy tu zatem do czynienia z powszechnikiem kulturowym. Dodatkowym problemem jest także czynnik czasu wzmagający ustawicznie zmieniającą się dynamikę opisywanego tu fenomenu. Zmienność wzorów umierania, także samobójstwa niezmiennie przykuwa uwagę badaczy.

Kwestią szczególnie interesującą jest próba zrozumienia motywacji samobójców. Ci, którzy decydują się na śmierć w powszechnym wyobrażeniu doświadczają jakichś specyficznych bodźców i podniet. Jedynym sposobem dla badacza pragnącego te bodźce i podniety poznać i opisać jest dotarcie do źródeł zastanych i zawierających się w nich dokumentach osobistych. Nie wszyscy samobójcy pozostawiają po sobie takie dokumenty. Nawet jeśli pozostają po nich klasyczne listy, wiadomości w formie SMS-ów, czy treści e-maili, wiadomości podawanych na Facebooku czy na innych komunikatorach, pozostaje bariera obronna ze strony najbliższych członków rodziny, czy przyjaciół samobójcy. Osieroceni przez samobójcę niezbyt chętnie dzielą się tymi dokumentami z ludźmi z zewnątrz, choćby nawet naukowcami.

Tym bardziej należy docenić książkę Halszki Witkowskiej, w której podjęła się ona próby zbadania i opisania listów samobójców uznając je za specyficzny gatunek wypowiedzi oraz fakt kulturowy.

Książka składa się z trzech zasadniczych części. Część pierwsza będąca w istocie wprowadzeniem w zagadnienie zawiera takie szczegółowe zagadnienia jak: definicje samobójstwa, zarys typologii zachowań samobójczych i podstawowych teorii, statystyki zachowań samobójczych w Polsce i na świecie. W tej części Autorka odnosi się też do historii badań listu pożegnalnego. Słusznie zauważa wkład w te badania polskich uczonych, takich jak Wadysław Wójcik, Brunon Hołyst czy Krzysztof Rosa. Opisując historię badań światowych Autorka szczególną uwagę poświęca pracom Edwina Schneidmana. W ostatnich podrozdziałach odwołuje się do samobójstwa jako faktu kulturowego, listu samobójcy jako faktu kulturowego i wreszcie listu samobójcy jako gatunku wypowiedzi. Wypada zgodzić się z zawartym tu przekonaniem, że „Dla nadawców tych tekstów liczy się sam przekaz, jego siła i symbolika. To społeczeństwo i kultura budują wzorzec listu samobójcy”(s. 80).

Druga część pt: „Autentyczne zapisy samobójców”, to już oryginalne badania  Halszki Witkowskiej. Na początku tej części uzyskujemy informację o materiale empirycznym poddawanym w dalszych fragmentach książki szczegółowej analizie. Poddane analizie listy pożegnalne samobójców pochodzą z warszawskich prokuratur. Stanowią one załączniki w aktach spraw warszawskich samobójstw zakończonych zgonem w latach 2000-2012. Ogółem badaniu poddano 75 listów. Dwie trzecie z nich napisanych zostało przez mężczyzn. Co zasługuje na szczególną pochwałę, Autorka analizy zachowała oryginalną pisownię w transkrypcjach i faksymile oryginałów. Zadbała także o zachowanie anonimowości autorów tych listów usuwając wrażliwe dane, takie jak adresy zamieszkania, numery telefonów i kont bankowych. Wśród podrozdziałów zawierających się w tej części znalazły się analizy struktury tekstu w listach samobójców oraz list samobójcy jako wypowiedź performatywna. Odnajdujemy tu silne nawiązania do teorii Johna Langshawa Austina opisującej warunki performatywów. Jako fundamentalne wydaje się być sformułowanie doktorantki, że „Listy pożegnalne pozostawione przez samobójców to wypowiedzi konstruowane w języku potocznym, o wielkiej sile performatywnej i oddziałującej na rzeczywistość. /.../ Językowa analiza listów pożegnalnych pozwala przyjrzeć się językowi potocznemu w jego najbardziej skrajnej formie, wywołanej sytuacją jedyną w swoim rodzaju, w której język ma nie tylko wyjątkowe znaczenie, ale także niebagatelny wpływ na rzeczywistość” (s. 141). W tej części  znajduje się także analiza sytuacji granicznych i sytuacji izolacji społecznej samobójcy. Interesujące są dociekania funkcji tekstu pożegnalnego, w tym listu samobójcy. Szczególnie cenne jest wyróżnienie przez Autorkę  dwunastu funkcji tekstu pożegnalnego, w tym listu samobójcy (s. 161-163). W moim przekonaniu Halszka Witkowska w znaczący sposób rozwinęła w tej części wiedzę suicydologów na temat autentycznych zapisów samobójców.

Trzecia część książki (najobszerniejsza, bo licząca 130 stron) ukazuje list samobójcy w kulturze. Halszka Witkowska ambitnie podjęła się opisania zjawiska we współczesnej kulturze masowej. W swojej pracy Autorka  przedstawia obraz listu pożegnalnego i samobójcy w filmie fabularnym. W szczegółowy sposób analizuje zagadnienie na podstawie trzech filmów światowego kina. Dochodzi przy tym do interesującego wniosku, że list staje się symbolem samobójcy (s. 214). W kolejnym podrozdziale Autorka ukazuje samobójcę i list pożegnalny w literaturze. Pewnym zaskoczeniem może być odniesienie się w tym podrozdziale do światowych dzieł literatury nie będących wytworem ostatnich lat czy dziesięcioleci. Myślę tu o „Cierpieniach młodego Wertera” J.W.Goethe z 1774 roku i o powieściach XIX-wiecznego rosyjskiego pisarza Fiodora Dostojewskiego. Rozumiem, że dzieła te nadal silnie promieniują na współczesną kulturę, także tą masową. Bardzo oryginalnym zabiegiem zastosowanym przez Halszkę Witkowską jest swoiste porównanie listów bohaterów literackich z autentycznymi zapisami samobójców (s. 246-250). W sposób bardzo szeroki potraktowała także problem listów pożegnalnych w Internecie. Pokazała, że listy te pojawiają się powszechnie na forach internetowych, portalach takich jak Facebook, Instagram, Tumblr, Twitter, Youtube oraz w prywatnych blogach. Te fragmenty książki wpisują się w nową subdyscyplinę suicydologii, czyli w cybersuicydologię.

Wieńczące całość książki zakończenie zawiera interesujące zdanie, że „samobójca przestaje być bezpośrednio powiązany ze śmiercią, staje się natomiast symbolem pustki, z którą nie wiadomo co zrobić”. Dalej: „Zestawienie narracji kulturowej z relacją samobójcy pomaga nam odpowiedzieć na pytania: Jak bardzo współczesna kultura nie rozumie aktu samobójstwa? Jaki obraz samobójcy jest najbardziej popularny? Czy nie jest właśnie tak, że wyrzucamy ze współczesności samobójcę z powodu pustki, jaką pozostawia? (s. 311). Autorka zauważa, że dla samobójcy pozostawienie po sobie świadectwa w postaci listu jest swoistym wyzwaniem. Większość samobójców nie jest w stanie sprostać temu przede wszystkim dlatego, że nie czuje już żadnej więzi łączącej ich ze światem. (s. 317).

W swoich analizach Halszka Witkowska doszła do interesujących wniosków tak szczegółowych, jak i ogólnych, choćby stwierdzenie, że „nie ma żadnej innej sytuacji komunikacyjnej, w której autor jest pewny, że jego przekaz nie doczeka się odpowiedzi”. Lub: „Kategoria „ostateczności” wydaje mi się być najważniejsza w kontekście zapisów zostawionych przez samobójców. To właśnie ona konstruuje kształt tego zapisu”. Bardzo ciekawie brzmi także następujące stwierdzenie „Samobójca w momencie, kiedy pisze swój tekst, tworzy go już z perspektywy założonej nieobecności. Wie, że w momencie odczytania tekstu przez adresata, nadawcy nie będzie w świecie rzeczywistym. Dlatego też pisząc, może nabierać dystansu do tekstu oraz opowiadać o sobie z pozycji narratora wszechwiedzącego”. Takie właśnie wnioski z przeprowadzonych analiz pokazują, że w ramach suicydologii mogą powstawać ważne i interesujące prace naukowe nie tylko pisane z perspektywy psychiatry, psychologa, socjologa lecz także humanisty. Ta właśnie książka jest dowodem na to, że nie tylko zaawansowana statystyka, zastosowanie testów i skali, ale także perspektywa humanistyczna korzystająca z analizy jakościowej jest motorem rozwoju wiedzy suicydologicznej.

Swoimi badaniami Halszka Witkowska pokazała, że badania nad listami samobójców wymagają ciągłych uzupełnień i rozwinięć. Permanentnie labilna rzeczywistość społeczna i nieustannie przekształcająca się kultura zmuszają badaczy do prób uchwycenia nowych trendów i specyficznych zjawisk towarzyszących.